صرف اسامی و نامهای خانوادگی در زبان روسی

صرف اسامی و نامهای خانوادگی

مطلب جدید را از آن روی انتخاب کردم که دیدم بسیاری از ما در صرف اسامی و بخصوص نامهای خانوادگی روسی مشکل داریم. بهتر است بدون هیچ مقدمه ای سراغ اصل مطلب برویم.

در زبان روسی نام (имя)، نام پدر (отчество) و نام خانوادگی (фамилия) مانند هر اسم دیگر صرف می شوند. هر چند که در میان اسامی افراد یا فامیلی ها، برخی نیز صرف نشدنی (несклоняемые имена) هستند که در ادامه مطلب به آنها نیز خواهیم پرداخت.

قبل از پرداختن به نحوه صرف شدن اسامی و نامهای خانوادگی، لازم است در قالب چند نکته مروری کوتاه بر رسوم و قوانین کشورهای روس زبان در خصوص نحوه نامگذاری افراد داشته باشیم.

نکته اول:اسامی یا مذکر هستند و یا مونث. در این میان البته تقریبا تمامی اسامی دارای شکل تحبیبی تصغیری (уменьшительно-ласкательные) نیز می باشند. نکته در اینجاست که برای برخی اسامی مذکر و مونث که دارای ریشه و بن مشترک هستند (مثلا دو اسممهدی و مهدیه در زبان فارسی)، در شکل تحبیبی تصغیری به یک صورت بکار می روند که اگر بدون قرینه ای (مثلا یک صفت یا فعل یا ...) بکار روند ممکن است فرد را سردرگم کند. مثال:

اسامی Евгений - Евгения   که می شوند  Женя

نکته دوم: قطعا هر فرد روس زبان در کنار نام و نام خانوادگی، نام پدری را نیز نه تنها در شناسنامه، بلکه هنگام معرفی خود و یا وقتی که دیگران او را صدا میزنند، بهمراه دارد. به این شکل که اگر فرد مذکر یا مونث باشد، به ترتیب به انتهای نام پدری یکی از دو پسوند ович (-евич- و یا овна (-евна- اضافه شده و بین اسم و فامیلی اش می آید. مثلا اگر Антон و Анна خواهر و برادر باشند و نام پدرشان Владимир باشد، به این صورت نامیده می شوند:

Антон Владимирович

Анна Владимировна

و یا اگر نام پدرشان Сергей باشد، به ترتیب Сергеевич و сергеевна می شود.

شاید ذکر این نکته خالی از لطف نباشد که افراد با ملیتهای دیگر را که نام پدری را جزو معرفی روزانه خود بکار نمی برند (مثلا ایرانی ها) در هنگام مورد خطاب قرار گرفتن، به همان شکل صدا می زنند:   حسن ایرانی Хасан Ирани

نکته سوم:  در خصوص نامهای خانوادگی است: بسته به اینکه فرد مذکر یا موث باشد، فامیلی اش نیز همانند نام پدری مطابق جنسش نوشته می شود. البته تنوع نامهای خانوادگی در زبان روسی زیاد است که در بخش مربوطه بدان خواهیم پرداخت. ولی نکته مهم آنست که اگر فامیلی شکل ظاهری اسم (گرامری) را داشته باشد، برای اشخاص مونث پایانه а- به انتهای فامیلی افزوده می شود:

Пушкин - Пушкина                     Лермонтов - Лермонтова

و اگر فامیلی شکل صفتی داشته باشد، برای مونث، پایانه صفتی ая- جایگزین پایانه مذکر می شود:

Достоевский - Достоевская                    Толстой - Толстая

نکته مهمی که در رابطه با فرهنگ اقوام روس زبان باید در نظر داشت اینست که دختر، پس از ازدواج حتما  نام خانوادگی شوهر را جایگزین فامیلی قبلی اش (فامیلی دختری девичья фамилия) می نماید. با مثالی توضیح میدهم:

اگر دختری به نام Татьяна Николаевна Золотова با فردی به نام Иван Михаилович Зорин ازدواج کند، از نظر قانونی و همچنین عرف و اجتماع با نام Татьяна Николаевна Зорина خوانده خواهد شد.

نکته چهارم و آخر: شکل جمع نام خانوادگی در زبان روسی می تواند به یک خانواده و یا کل فامیل (تبار) اشاره داشته باشد:

семья Ремизовы

مقدمه طولانی شد، ولی ذکر نکات لازم بود. حال بپردازیم به اصل مطلب و ذکر مطالب دستوری:






صرف نامهای خانوادگی:

بیشتر فامیلی های روسی دارای پسوندهای معروف و پرکاربردی مانند ов ، ев ، ин ، ск  هستند:

Иванов  -  Сергеев  -  Ильин  -   Маковский

این فامیلی ها همگی بصورت اسم یا صفت (بسته به شکلشان) صرف می شوند. و یا ممکن است در شکل جمع بکار رفته و مانند اسامی یا صفات جمع صرف شوند. حال به یک یک پسوندهای فوق و پسوندهای دیگر که کم کاربردتر هستند، می پردازیم:

•  فامیلی های دارای پسوند صفتی ский مانند صفات عادی در اشکال مختلف صرف می شوند:

                                  جمع                  مونث                مذکر           حالت صرفی                   

И.п        Достоевский       Достоевская       Достоевские

Р.п        Достоевского      Достоевской       Достоевских

Д.п       Достоевскому      Достоевской       Достоевским 

В.п        Достоевского      Достоевскую      Достоевских

Т.п        Достоевским       Достоевской       Достоевскими 

П.п    о Достоевском     о Достоевской    о Достоевских

•   فامیلی های دارای پسوندهای ов یا ин بصورت خاصی صرف می شوند. به این معنی که در برخی حالتها مانند اسامی و در برخی دیگر مانند صفات صرف می شوند (البته دلیل صرف شدن آنها مانند صفتها آن است که در حقیقت ماهیتشان صفت ملکی притяжательные прилагательные است. صفتهایی مانند отцов و князьев)

        И.п        Иванов       Иванова       Ивановы

   Р.п       Иванова       Ивановой        Ивановых
Д.п        Иванову       Ивановой        Ивановым
В.п          Иванова        Иванову        Ивановых
Т.п     Ивановым       Ивановой        Ивановыми
П.п   об Ивановом   об Ивановой   об Ивановых

И.п             Пушкин       Пушкина      Пушкины

Р.п           Пушкина      Пушкиной    Пушкиных

Д.п         Пушкину       Пушкиной   Пушкиным
В.п        Пушкина       Пушкину     Пушкиных
Т.п        Пушкиным  Пушкиной       Пушкиными
П.п      о Пушкином    о Пушкиной  о Пушкиных

•    فامیلی های مختوم به ых- و их- صرف نمی شوند و البته شکل مذکر، مونث و جمعشان به یک صورت بکار می رود. مثال:

Белых    -   Рыжих     -  Чёрных    -   Седых   -    Долгих

•   فامیلی های غیر روسی مختوم به حروف بی صدا و یا й یا Ь در شکل مذکرشان مانند اسامی معمولی صرف می شوند:

Герцен, Герцена, Герцену, Герцена, Герценом, о Герцене

Блок, Блока, Блоку, Блока, Блоком, о Блоке

Левитан, Левитана, Левитану, Левитана, Левитаном, о Левитане

Бах, Баха, Баху, Баха, Бахом, о Бахе

Гоголь, Гоголя, Гоголю, Гоголя, Гоголем, о Гоголе

Хемингуэй, Хемингуэя, Хемингуэю, Хемингуэя, Хемингуэем, о Хемингуэе

باید توجه داشت که شکل مونث فامیلی های فوق به همان شکل مذکر نوشته شده و در پادژهای مختلف صرف نمی شوند:

И.п    Анна Андреевна Герцен

Р.п    Анны Андреевны Герцен

Д.п    Анне Андреевне Герцен

В.п    Анну Андреевну Герцен

Т.п    Анной Андреевной Герцен

П.п    об Анне Андреевне Герцен

در شکل جمع نیز فامیلی های فوق همانند اسامی مذکر صرف می شوند:

у Блоков   -   о Герценах   -    к Хемингуэям   -  с Бахами

البته سخن در مورد فامیلی های خارجی و غیر روسی به اینجا ختم نمی شود، زبرا تعداد و تنوع آنها آنقدر زیاد است که ناچار باید برای هر مورد خاص به فرهنگ لغت نامهای خانوادگی (Словарь фамилий) مراجعه نمود. 

مثلا فامیلی هایی که از اسامی عام، مکانها، اشخاص و یا اسامی اشخاص و حتی اسامی معنی گرفته شده اند، هرکدام به فراخور کاربرد صرف می شوند:

Астрахань, Любовь, Грусть, Сон, Палец, Ус

و البته شکل جمع فامیلی های فوق نیز محل اختلاف صاحبنظران است که بکار می روند یا نه؟

• یک سری از فامیلی ها در زبان روسی به й ختم می شوند که قبل از й یکی از دو حرف صدادار и یا о قرار دارد که آنها را شبیه صفات می نماید:

Бокий   -    Рудой     -     Топочий   -     Побожий

این فامیلی ها یا مانند صفات صرف می شوند (یعنی صفتهای مختوم به ой و ий مثل молодой و хороший) و یا مانند اسامی مختوم به й (مانند اسم музей):

Топчий, Топчего, Топчему, Топчего, Топчим, о Топчем

Топчая, Топчей, Топчей, Топчую, Топчей, о Топчей

Топчий, Топчя, Топчю, Топчя, Топчем, о Топче
در شکل مونث صرف نمی شوند   Топчий, Топчий, Топчий, Топчий, Топчий, о Топчий

اینکه چه باید کرد و کدامیک را انتخاب کرد، پرسشی است که باید پاسخ آنرا در فرهنگ لغت نامهای خانوادگی جستجو کرد.

• صرف نامهای خانوادگی مختوم به حرف صدادار: فامیلی های مختوم به е - э - ю - и - у - ю صرف نشدنی بوده و تغییری نمی کنند

Доде, Мюссе, Лансере, Фурье, Мейе, Шабрие, Гёте, Нобиле, Караджале, Тарле, Орджоникидзе, Артмане, Мегрэ, Боссюэ, Гретри, Люлли, Дебюсси, Навои, Модильяни, Грамши, Голсуорси, Шелли, Руставели, Чабукиани, Ганди, Джусойты, Неедлы, Лану, Амаду, Шоу, Манцу, Неру, Энеску, Камю, Корню

همچنین فامیلی های مختوم به о نیز صرف نمی شوند. این مسئله مربوط به تمام انواع فامیلی هاست: چه فامیلی های دارای 

ریشه خارجی و چه فامیلی های روسی مختوم به ко- و енко- که دارای ریشه اوکراینی هستند:

Гюго, Клемансо, Ларошфуко, Мийо, Пикассо, Марло, Шамиссо, Карузо, Леонкавалло, Лонгфелло, Ремесло, Доливо, Дурново, Хитрово, Бураго, Мертваго

نامهای خانوادگی با ریشه اوکراینی که بسیار مرسوم هستند:   Короленко, Макаренко, Франко, Квитко, Шепитько, Бондарсо, Семашко, Горбатко, Громыко

صرف نامهای خانوادگی مختوم به حرف а به چند مورد بستگی دارد: اینکه آیا قبل از а حرف صدادار دیگری آمده یا نه و اینکه آیا تکیه واژه (ударение) روی а قرار دارد یا نه؟ اکنون بررسی هر دو حالت:

اگر قبل از а حرف صداداری آمده باشد، فامیلی مورد نظر صرف نمی شود:

Галуа, Моруа, Делакруа, Моравиа, Эриа, Эредиа, Гулиа

اگر قبل از а حرف بی صدایی آمده باشد و تکیه نیز بر روی а نباشد، آن فامیلی صرف می شود:

Рибера — Риберы, Рибере, Риберу, Риберой, Сенека — Сенеки

و اگر قبل از а حرف بی صدایی باشد و تکیه بر روی а باشد، به دوگونه ممکن است باشد: اگر فامیلی فرانسوی باشد، صرف نمی شود:

Дюма, Тома, Дега, Люка, Ферма, Гамарра, Петипа

و اگر فامیلی از ریشه دیگری باشد، صرف می شود:

Митта — Митты, Митте, Митту, Миттой

صرف فامیلی های مختوم به я نیز بستگی به محل تکیه واژه و ریشه آن فامیلی دارد. فامیلی های مختوم به я که دارای تکیه بوده و یا فرانسوی باشند، صرف نمی شوند:

Золя, Труайя

فامیلی های دیگر ولی صرف می شوند:

Головня, Зозуля, Сырокомля, Гамалея, Гойя, Шенгелая, Данелия, Берия

صرف نامها:
اسامی اشخاص در زبان روسی از نظر علم صرف واژگان، تفاوت چندانی با اسامی معمولی ندارند. واضح است که اسامی اشخاص یا مذکرند و یا مونث و در بینشان اسم خنثی وجود ندارد (و اصولا بجز چند مورد معدود، اسم جاندار خنثی در روسی نداریم).

نکته ای که میتوان در مورد اسامی مونث گفت، این است که آن دسته از اسامی مونث که از زبان و فرهنگ دیگری وارد روسی می شوند و بر خلاف اسامی مونث دارای پایانه های а و یا я نیستند و مختوم به حرف بی صدایند، صرف نمی شوند:

(این اسامی را مقایسه کنید با اسامی روسی Елизавета و Екатерина و غیره)     ......  Элизабет  -  Катрин

در ضمن، همان مطالبی که در مورد نامهای خانوادگی مختوم به حروف صدادار در بالا ذکر شد، برای اسامی نیز صدق میکند.
مثلا اسامی زیر صرف نمی شوند:

Рене, Роже, Оноре, Хосе, Дитте, Озе, Панталоне, Анри, Луи, Лизи, Бетси, Джованни, Мери, Этери, Гиви, Пьеро, Лео, Амадео, Ромео, Карло, Ласло, Бруно, Гуго, Данко, Франсуа, Нана, Атала, Коломба 

و اسامی زیر صرف می شوند:

Франсуаза, Джульетта, Сюзанна, Абдулла, Мирза, Муса, Каста, Эмилия, Офелия, Джамиля

منابع:
http://www.gramota.ru/spravka/letters/?rub=rubric_482